Það er ekki einfalt að selja banka. Íslenska ríkið einkavæddi ríkisbanka í ferli sem hófst skömmu fyrir síðustu aldarmót og lauk snemma árs 2003. Fimm árum seinna, þegar umfang bankakerfisins var orðið margföld þjóðarframleiðsla, hrundi nær allt kerfið með látum á nokkrum dögum haustið 2008.

Afleiðingarnar urðu þær að gjaldmiðill Íslendinga veiktist um tugi prósenta, verðbólga fór í 18,6 prósent, stýrivextir í 18 prósent, atvinnuleysi í tveggja stafa tölu, ríkissjóður fór úr því að vera nær skuldlaus í að vera nær gjaldþrota, skuldir heimila margfölduðust, neyðarlög tóku gildi, fjármagnshöft voru sett á, Ísland þurfti að leita til Alþjóðagjaldeyrissjóðsins eftir aðstoð og allt traust milli almennings og stofnana samfélagsins hvarf. Mótmæli urðu daglegt brauð, eldar voru kveiktir og pólitískur óstöðugleiki varð að normi.

Þetta traust sem hvarf varð eitt mesta þjóðarmein íslensku þjóðarinnar í mörg ár þar á eftir. Í byrjun árs 2008 treystu 40 prósent landsmanna bankakerfinu og 42 prósent Alþingi. Ári síðar mældist traust á bankakerfið fjögur prósent og á þingmenn 13 prósent. 15 árum síðar, í byrjun árs í fyrra, var traustið á bankakerfið einungis komið upp í 16 prósent og á þingið í 27 prósent.

Hneykslismál ráðherra töfðu sölu

Vegna bankahrunsins, og eftirmála þess, sat íslenska ríkið aftur uppi með stærstan hluta bankakerfisins í fanginu. Það lenti á því að endurreisa kerfið með handafli. Það stóð aldrei til að þannig yrði málum háttað til allrar framtíðar, enda tóku lög um sölumeðferð ríkisbanka gildi árið 2013, fyrir meira en tólf árum síðan.

Þegar búið var að semja við erlenda kröfuhafa fallinna banka árið 2015 var staðan þannig að ríkið átti skyndilega tvo banka að öllu leyti, Íslandsbanka og Landsbankann.

Heimild hafði verið til að selja hlut í Landsbankanum í nokkur ár þar á undan og heimild til að hlutaféð í Íslandsbanka bættist fljótlega við. Það gekk þó afar hægt að ýta þessu ferli úr vör þrátt fyrir alls kyns opinberar yfirlýsingar og skýran vilja ýmissa ráðamanna til þess að selja sem fyrst. Tíðar kosningar á árunum eftir að stöðugleikasamningarnir voru gerðir, sem voru tilkomnar vegna hneykslismála tengdum ráðherrum í ríkisstjórnum, voru hluti þeirrar ástæðu að illa gekk að taka í gikkinn.

Allt sett á ís í faraldri

Í desember 2018 var birt hvítbók um framtíðarsýn um fjármálakerfið. Á meðal þess sem fjallað var um í henni var æskilegt eignarhald á bönkum og hvernig færi best á því að selja banka í eigu ríkisins.

Í millitíðinni hafði ríkið selt 13 prósenta hlut sinn í Arion banka í febrúar 2018 á grunni kaupréttar sem samið var um 2009. Arion banki var þá þegar skráður á markað og salan því annars eðlis en sala á hlutum í Íslandsbanka og Landsbankanum.

Í september 2019 lagði Bankasýsla ríkisins til að fjórðungshlutur í Íslandsbanka yrði seldur. Bjarni Benediktsson, þáverandi fjármála- og efnahagsráðherra, sagði í viðtali við Morgunblaðið í byrjun febrúar 2020 að söluferlið myndi hefjast innan nokkurra vikna.

Svo skall kórónuveirufaraldurinn á og söluferlið var sett á ís. Það þótti ekki raunhæft, að minnsta kosti á fyrstu stigum þess ástands, að selja banka á þeim tíma vegna efnahagslegra aðstæðna á Íslandi og á alþjóðavettvangi.

Selt langt undir markaðsvirði

Málið var svo sett aftur í gang og samþykkt á þingi þann 17. desember 2020. Fyrsta skrefið í sölu var stigið sumarið 2021.

Þá var haldið útboð og 35 prósenta hlutur seldur á genginu 79 krónur á hlut. Verðið var gagnrýnt harðlega víða í aðdraganda útboðsins þar sem það þótti of lágt, sérstaklega í samanburði við markaðsvirði Arion banka, banka af nánast sömu stærð sem var þegar skráður á markað. Níföld umframeftirspurn staðfesti það að fjárfestum fannst hlutabréf í bankanum á þessu verði vera eftirsóknarverður fjárfestingarkostur.

Almenningi var boðið að taka þátt og gat einungis keypt fyrir eina milljón króna án þess að hlutur hans yrði skertur. Fyrir vikið voru hluthafar í bankanum um 24 þúsund þegar hann var skráður á hlutabréfamarkað í byrjun júní, fyrir næstum fjórum árum síðan. Stærstur hluti var keyptur af lífeyrissjóðum og innlendir fagfjárfestar keyptu einnig töluvert. Einu sýnilegu erlendu aðilarnir sem keyptu voru tveir fjárfestingasjóðir, Capital World Investors og RWC Asset Management LLP, sem samanlagt keyptu 10,5 prósent hlut.

Frá því að ráðist var í þessa sölu og þangað til í mars 2022, þegar næsta skref var stigið, hækkuðu hlutabréf í Íslandsbanka um næstum 60 prósent. Ansi margir leystu út skyndihagnað á þessum nokkru mánuðum enda fækkaði hluthöfum í Íslandsbanka um 35 prósent á tæpu hálfu ári.

Almenningi var ekki boðið

Nú voru menn brattir. Vorið 2022 átti að fara útlenska leið í að selja 22,5 prósenta hlut í Íslandsbanka. Selja átti til „hæfra fjárfesta“ sem söluráðgjafar áttu að hafa uppi á og meta. Almenningur fékk ekki að vera með.

Þriðjudaginn 22. mars 2022, ellefu mínútum eftir að markaðir lokuðu, var svo látið til skarar skríða. Klukkan rúmlega tíu sama kvöld, sex klukkutímum eftir að tilkynnt var um söluferlið og 40 mínútum eftir að frestur til að skila inn tilboðum rann út, birtist ný tilkynning um að seldur yrði 22,5 prósenta hlutur á 52,65 milljarða króna, sem var 2,25 milljörðum króna undir markaðsvirði þess dags.

Snemma morguns á miðvikudegi lá fyrir að fjármála- og efnahagsráðherra hafði samþykkt söluna og íslenska ríkið var orðið minnihlutaeigandi í Íslandsbanka með 42,5 prósenta eignarhlut.

Hæfir reyndust útvaldir

Þegar útboðið var gert upp kom upp úr krafsinu að þeir sem voru taldir nægilega hæfir til að fá að kaupa ríkiseign með þessu tilboðsfyrirkomulagi voru alls 207 talsins. Þar á meðal reyndust einstaklingar sem skilgreindir voru sem innherjar í Íslandsbanka, sem var einn fimm innlendra söluráðgjafa sem höfðu verið valdir til að selja hlut ríkisins. Viðskipti slíkra þarf að tilkynna til Kauphallar. Þegar það var gert varð eðlilega allt vitlaust. Hér var ekki um að ræða einstaklinga sem voru fagfjárfestar í þeim skilningi sem fyrirkomulagið hafði verið selt þingi og þjóð.

Þjóðin krafðist þess að fá að vita hverjir það voru sem höfðu verið útvaldir. Ríkisstjórn Katrínar Jakobsdóttur varð á endanum við því og birti listann. Þegar það var gert kom í ljóst að á meðal kaupenda voru starfsmenn og eigendur söluráðgjafa, erlendir skammtímasjóðir, fólk í virkri lögreglurannsókn, aðilar sem áttu stóra hluti í bönkum fyrir hrun og auðvitað faðir Bjarna Benediktssonar, þá formanns Sjálfstæðisflokksins og fjármála- og efnahagsráðherra.

Einna mesta athygli vakti mikill fjöldi lítilla áhugamannafjárfesta sem rökstuddur grunur var um að uppfylltu ekki skilyrði þess að teljast fagfjárfestar. Sá sem keypti fyrir lægstu upphæðina, starfsmaður í verðbréfamiðlun Íslandsbanka, keypti fyrir 1,1 milljón króna.

Þetta voru „hinir hæfu“ sem fengu að kaupa stóran hlut í banka af íslenska ríkinu.

Fúsk, fúsk og...

Ákalli um að skipa rannsóknarnefnd Alþingis til að fara yfir þetta axarskaft var mætt með því að lofa að leggja niður Bankasýslu ríkisins og fá Ríkisendurskoðun til að gera skýrslu. Niðurstaða þeirrar úttektar Ríkisendurskoðunar var áfelli fyrir bæði Bankasýsluna og söluferlið allt.

Í kjölfarið var svo greint frá því að Íslandsbanki hefði gert sátt við Seðlabanka Íslands vegna þess að fjármálaeftirlit hans hefði komist að þeirri niðurstöðu að bankinn hefði brotið lög sem söluráðgjafi í lokuðu útboði á hlutum í sjálfum sér. Sáttin fól líka í sér að Íslandsbanki greiddi 1,2 milljarða króna metsekt í ríkissjóð vegna þeirra alvarlegu og kerfislægu brota sem voru framin og fólu meðal annars í sér að útvaldir voru flokkaðir sem „hæfir fjárfestar“ án þess að vera það. Það eina sem veitti þeim aðgang að útboðinu var að þeir voru í símanúmeraminni miðlara sem fengu það ábyrgðarmikla hlutverk að selja hlut í ríkisbanka. Athugun fjármálaeftirlitsins á ýmsum öðrum söluaðilum stendur enn yfir.

Niðurstaðan kostaði stjórnendur og stjórnarmenn í Íslandsbanka störf sín.

...enn meira fúsk

Eftir að stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd lauk afgreiðslu sinni á skýrslu Ríkisendurskoðunar hóf umboðsmaður Alþingis skoðun á hæfi Bjarna til að taka ákvörðun um sölu á hlut í ríkisbanka til félags í eigu föður síns. Niðurstaða hans fól í sér að Bjarni hafi verið vanhæfur til að taka ákvörðun um sölu á ríkisbanka til félags í eigu föður síns.

Í kjölfarið sagði Bjarni Benediktsson af sér embætti fjármála- og efnahagsráðherra, en færði sig yfir í utanríkisráðuneytið í nokkra mánuði áður en hann gerðist svo forsætisráðherra síðustu metranna á ferli sínum.

Þá höfðu þrjár eftirlitsstofnanir komist að þeirri niðurstöðu að salan á Íslandsbanka í mars 2022 hefði verið algjört fúsk.

Traust á ríkisstjórnina hrundi eftir þessa sölu. Í könnun sem gerð var haustið 2022 sögðust 63 prósent landsmanna ekki treysta ríkisstjórn Sjálfstæðisflokks, Vinstri grænna og Framsóknar til að selja eftirstandandi hlut í Íslandsbanka. Í fyrrahaust var staðan þannig að stjórnin var orðin sú óvinsælasta í Íslandssögunni og leidd af óvinsælasta stjórnmálamanni sömu sögu. Staðan var þannig að 69 prósent landsmanna töldu að íslenskt samfélag væri á rangri leið þegar horft væri til hagsmuna almennings. Samt ætlaði ríkisstjórn Bjarna Benediktssonar áfram að selja hluti ríkisins í Íslandsbanka.

Blessunarlega sprakk hún áður en hún gat gert slíkt, enda ekkert traust til staðar fyrir það skref í ljósi sögunnar.

Opið, heiðarlegt, vandað og gagnsætt ferli

Við þessu tók ríkisstjórn Kristrúnar Frostadóttur. Hún ákvað að selja minnihlutaeign ríkisins í Íslandsbanka og greindi frá því skilmerkilega í stjórnarsáttmála. Röksemdarfærslan var sú að íslenska ríkið væri minnihlutaeigandi í Íslandsbanka og það gætu fengist tugir milljarða króna fyrir hlutinn, sem hægt væri að nýta í önnur og þarfari verkefni eða niðurgreiðslu skulda og lækkun vaxtakostnaðar. Forsætisráðherra tók svo af allan vafa um næstu skref snemma á þessu ári þegar hún sagði að það kæmi ekki til greina að fara í sölu á Landsbankanum, sem átti eigið fé upp á 325 milljarða króna um síðustu áramót.

Þetta gat ríkisstjórnin gert vegna þess að hún nýtur trausts. Mánuð eftir mánuð nýtur hún stuðnings tveggja af hverjum þremur landsmanna og flokkarnir sem hana mynda mælast enn með sama þingstyrk og þeir fengu í síðustu kosningum. Fólk trúir því að til valda sé komin samhent ríkisstjórn, sem er samstíga í verkefnum sínum og lítur á hlutverk sitt sem þjónandi, ekki valdahlutverk til að deila gæðum til útvalinna.

Lagt var fram nýtt frumvarp til að sníða ágalla sem voru á fyrri lögum um ráðstöfun á eignarhlutnum og skerpa á grundvallargildum laganna: gagnsæi, hagkvæmni, hlutlægni og jafnræði við ráðstöfun eignarhluta ríkisins. Þær voru líka gerðar til að tryggja eðlilega verðmyndun. Öll áhersla var lögð á að tryggja forgang almennings.

Almenningur gat boðið í hlutina sem í boði voru fyrir allt að 20 milljónir króna, á verði sem byggði á meðalverði hlutabréfa í Íslandsbanka síðustu 15 daga fyrir birtingu útboðslýsingar, með fimm prósenta fráviki, eins og kveðið er á um í lögum um söluna.

Met og traust

Niðurstaðan var sú að 31.274 einstaklingar skráðu sig fyrir þeim 42,5 prósenta hlut sem var til boða. Meðalupphæðin sem keypt var fyrir var 2,8 milljónir króna. Þetta er að gerast á hlutabréfamarkaði þar sem almennt hefur verið talið áhyggjuefni hve þátttaka almennings á hlutabréfamarkaði sé lítil.

Þar sem stærri fjárfestar, sem skráðu sig fyrir þátttöku í útboðinu fyrir um 100 milljarða króna, fengu ekkert vegna þess að almenningur keypti allt þá hafa þeir verið afar virkir á eftirmarkaði. Salan hefur haft jákvæð áhrif á gengi bréfa í Íslandsbanka og síðasta miðvikudag fóru fram 768 viðskipti með bréf í bankanum, sem er sennilega met í viðskiptum á einum degi.

Þrátt fyrir nokkrar nett kostulegar tilraunir fjölmiðla sem ganga erinda gamla tímans og valdablokka í íslenskum stjórnmálum og viðskiptum til að höggva í þetta ferli þá liggur fyrir, á alla mælikvarða, að salan var ákaflega vel heppnuð.

Loksins tókst að selja ríkisbanka án þess að allt færi á hliðina. Loksins var það gert af fólki sem naut trausts til þess.