Samtök fyrirtækja í sjávarútvegi (SFS) fengu nýverið Deloitte til að gera fyrir sig minnisblað. Það er unnið úr gagnagrunni fyrirtækisins um afkomu sjávarútvegs, sem er einstakur hérlendis.

Efni minnisblaðsins er greining á áhrifum fyrirhugaðra hækkana veiðigjalds og kolefnisgjalds á rekstrarafkomu sjávarútvegsfélaga. Deloitte gerir þann fyrirvara, strax í fyrstu efnisgrein, að hér sé einungis um minnisblað að ræða „enda hefur ekki verið farið ítarlega yfir alla þá þætti sem kunna að skipta máli varðandi efni þess. Einnig var skammur tímarammi á verkefninu þess valdandi að ekki var hægt að fara ítarlega í alla liði. Frekari skoðun kynni að leiða til þess að umfjöllun minnisblaðsins og niðurstöður þess yrðu aðrar en hér eru kynntar. Af þessum sökum tekur Deloitte enga ábyrgð á ályktunum eða ákvörðunum sem teknar eru á grundvelli minnisblaðs þessa.“

En látum það liggja á milli hluta að sá sem gerði minnisblaðið vilji alls ekki bera neina ábyrgð á ályktunum né ákvörðunum sem teknar séu á grundvelli þess.

Einföld mynd af skiptingu köku

Í minnisblaðinu eru dregnar út helstu stærðir í samstæðureikningum 26 stærstu sjávarútvegsfyrirtækja landsins. Undir þeim samstæðum heyra reyndar alls 45 fyrirtæki, enda þarna um að ræða mörg stærstu sjávarútvegsveldi landsins sem hafa verið dugleg að kaupa upp aðrar útgerðir og kvóta á undanförnum árum og áratugum, meðal annars með peningum sem fengust að láni með veðsetningu á kvóta sem útgerðirnar eiga ekki. Til að fólk átti sig almennilega á umfanginu þá greiddu þessar 26 samstæður alls 84 prósent af öllum veiðigjöldum í fyrra.

Greining Deloitte sýnir ansi áhugaverða mynd. Í henni er búin til nokkuð einföld uppskrift á því hvernig hagnaðarkakan sem verður af nýtingu fiskveiðiauðlindarinnar skiptist milli leigjenda hennar, sjávarútvegsfyrirtækja, annars vegar og eiganda hennar, íslensku þjóðarinnar, hins vegar.

Það er gert með því að sýna rekstrarafkomu fyrirtækjanna 26, hversu mikið af henni fer í opinber gjöld (veiðigjöld, tekjuskatt og kolefnisgjöld) og hversu mikil sitji þá eftir hjá eigendum sjávarútvegsfyrirtækja þegar búið er að greiða þessi gjöld.

Héldu eftir 49 milljörðum árið 2023

Byrjum á árinu 2023. Þá var rekstrarafkoma þessara 26 samstæðna 71,8 milljarðar króna áður en þau greiddu opinber gjöld. Þessi afkoma skiptist þannig að eigandi auðlindarinnar, sem fjárfestir líka gríðarlega í innviðum sem atvinnuvegurinn notar, fékk til sín 22,6 milljarða króna en eigendur útgerðarfyrirtækjanna héldu eftir 49,2 milljörðum króna. Það þýðir að 31,4 prósent fór til ríkisins í formi veiðigjalds, kolefnisgjalds og tekjuskatts en 68,6 prósent fór til eigenda útgerðanna 26. Á einu besta rekstrarári í sögu íslensks sjávarútvegs fóru um þrjár krónur af hverjum tíu sem sátu eftir þegar búið var að greiða allan rekstrarkostnað, fjármagnskostnað og fjárfestingu (sem leggst við eigið fé og eykur virði útgerða) til eigenda auðlindarinnar og tæplega sjö af hverjum tíu krónum sátu eftir hjá þeim sem leigja hana til nýtingar.

Rekstrarafkoman dróst verulega saman í fyrra, og var 44 milljarðar króna. Það hafði ekkert með ríkið að gera, heldur loðnubrest. Eftir að hafa fengið úthlutað risaloðnukvóta á fyrstu stigum síðasta kjörtímabils, sem margir sérfræðingar drógu verulega í efa að stæðist sjálfbærniviðmið en skilaði eigendum útgerða tugum milljarða króna í auknar tekjur á árunum 2022 og 2023, þá var ekkert til að veiða í fyrra.

Við þessar aðstæður drógust greiðslur til ríkisins saman í samtals 17,6 milljarða króna. Þær lækkuðu um fimm milljarða króna milli ára. Eini gjaldstofninn sem hækkaði milli ára var kolefnisgjaldið, sem hækkaði verulega í tíð síðustu ríkisstjórnar án þess að nokkur innan hennar hafi öskrað „ósjálfbærar skattahækkanir“ í fýlukasti á torgum. Útgerðirnar 26 greiddu aðeins minna í veiðigjald og miklu minna í tekjuskatt á síðasta ári. Greiðslurnar í ríkissjóð sveifluðust með gengi þeirra og voru 40,3 prósent af rekstrarafkomu.

Þrátt fyrir loðnubrest voru útgerðirnar 26 ekkert að lepja dauðann úr skel. Eigendur þeirra stóðu uppi með 26 milljarða króna, 59,7 prósent af afkomunni, eftir að vera búnir að greiða allt sitt til ríkisins: skatta, leigu fyrir afnot af auðlind og kolefnisgjald fyrir alla mengunina sem fylgir útveginum.

Munu áfram vera ákaflega arðsöm fyrirtæki

Deloitte fer svo í útreikningaleikfimi með rauntölur í minnisblaði sínu, og í samræmi við óskir verkkaupandans SFS, án þess að vilja taka neina ábyrgð á niðurstöðunni. Í þeim felst að reikna hver áhrif leiðrétts veiðigjalds hefðu verið á loðnubrestsárið í fyrra hjá þessum 26 útgerðum. Niðurstaða er sú að hlutfall veiðigjalds, kolefnisgjalds og tekjuskatts hefði hækkað í 53,4 prósent af rekstrarhagnaði fyrir árið 2024.

Leiðrétt veiðigjald myndi semsagt þýða að öll gjöld sem færu í ríkissjóð yrðu rétt yfir helmingur af rekstrarafkomu en að eigendur útgerðar myndu áfram halda eftir 46,6 prósentum hennar, sem í fyrra var alls 20,5 milljarðar króna. Árið 2023 hefði það hlutfall skilað útgerðareigendunum 26 litlum 33,6 milljörðum króna.

Svo er farið í að reikna hvaða áhrif leiðrétt veiðigjald myndi hafa í ár, 2025. Það þarf vitanlega að gefa sér ansi margar forsendur til að gera slíkt, enda bara rétt rúmlega fimm mánuðir liðnir af árinu. Það sem Deloitte gerði var að gefa sér að rekstrartekjur í ár og öll gjöld yrðu nákvæmlega þær sömu og þær voru í fyrra, sem verður að teljast í besta falli ólíklegt.

En spilum með.

Deloitte kemst að þeirri niðurstöðu að miðað við þennan sýndarheim myndi 60,4 prósent af rekstrarhagnaði, eftir allar fjárfestingar og greiðsla alls rekstrar- og fjármagnskostnaðar, fara til ríkisins, en tæplega 40 prósent sitja eftir hjá útgerðunum. Það finnst eigendum og stjórnendum þeirra vera fullkomlega óboðleg staða.

Kolefnisgjald bítur fastar í ár en áhrif veiðigjalda

Í krónum og aurum þýðir þetta að ríkið myndi fá um þremur milljörðum krónum meira til sín en á árinu 2024, ef búið hefði verið að leiðrétta veiðigjöld þá, og eigendur útgerða um þremur milljörðum krónum minna. Minnihluti þessarar upphæðar er þó vegna leiðréttingar á veiðigjöldum og meirihlutinn vegna skattahækkunar sem innleidd var nokkrum dögum fyrir síðustu kosningar.

Leyfið mér að útskýra.

Þannig háttar nefnilega til að í tíð síðustu ríkisstjórnar, sem bæði Sjálfstæðisflokkur og Framsókn sátu í, var ákveðið að hækka kolefnisgjaldið um 55 prósent. Það er almennur skattur sem leggst á alla notendur eldsneytis. Í meirihlutaáliti fjárlaganefndar vegna fjárlaga síðasta árs, sem Vilhjálmur Árnason, Njáll Trausti Friðbertsson og Stefán Vagn Stefánsson sátu allir í og var birt rúmum tveimur vikum fyrir kosningar í fyrrahaust, sagði að gera mætti ráð fyrir því að þessi almenna skattahækkun myndi skila ríkissjóði 3,8 milljörðum króna í nýjar tekjur á árinu 2025. „Aðgerðin hefur tvíþætt markmið, annars vegar að halda áfram á þeirri braut að skattleggja eldsneyti meira en ráð var fyrir gert í anda loftslagsmarkmiða og hins vegar er aðgerðin nauðsynleg til að afkoma ríkissjóðs versni ekki frá því sem ráð var fyrir gert.“

Þar sem útgerðir nota mikið eldsneyti þá þýddi þessi almenna skattahækkun að kolefnisgjaldið sem leggst á hana, samkvæmt útreikningum Deloitte sem enginn ber þó ábyrgð á, myndi hækka um 1.656 milljónir króna. Leiðrétt veiðigjald myndi svo hækka um 2.176 milljónir króna en þar sem það er frádráttarbært frá skatti sem rekstrarkostnaður myndi tekjuskattur útgerðanna 26 sömuleiðis lækka um 767 milljónir króna. Nettó áhrif leiðréttingarinnar yrðu því um 1,4 milljarðar króna, og mun minni en áhrif af almennri skattahækkun síðustu ríkisstjórnar á notendur eldsneytis.

Útgerð er ekki verkstæði

SFS fól Deloitte líka að reikna út áhrif leiðrétts veiðigjalds á arðsemi eigin fjár, sem er sá mælikvarði á arðsemi sem samtökin vilja helst að horft sé til þegar þau reyna að skapa samúð með málstað sínum á opinberum vettvangi. Í sinni eigin 170 blaðsíðna umsögn um leiðrétt veiðigjöld, þar sem segir meðal annars að það sé brot á eignarréttarákvæði stjórnarskrár að eigandi auðlindar hækki leigu fyrir afnot af henni, halda SFS því fram að þjóðin „sjái ofsjónir yfir afkomu í sjávarútvegi“.

Í minnisblaði Deloitte segir að arðsemi eigin fjár hafi verið 5,2 prósent 2024 hjá umræddum 26 sjávarútvegssamstæðum, áður en tekið var tillit til leiðrétts veiðigjalds og að hún hafi rúmlega helmingast á milli ára vegna loðnubrests. Niðurstaða Deloitte er að hún hefði verið 4,1 prósent ef búið hefði verið að leiðrétta veiðigjöld það árið. Það er nú ekki stór breyting, svo það sé sagt.

Auk þess var eigið fé sjávarútvegsfyrirtækja, samkvæmt öðrum samantektum Deloitte, í lok árs 2022, sem eru nýjustu birtu tölur, komið í 449 milljarða króna. Það hafði þá aukist um 150 milljarða króna á fimm árum. Miðað við afkomu 2023 og ætlaða afkomu 2024 þá má varlega áætla að það sé nú komið í um og yfir 500 milljarða króna.

5,2 prósenta arðsemi af slíku eigin fé er um 26 milljarðar króna á ári. Það er ekki hægt að bera það saman til dæmis við bílaverkstæði sem er með eigið fé upp á 100 milljónir króna og 20 prósenta arðsemi á eigin fé, sem myndi skila því um 20 milljónum króna í kassann á ári. Sjávarútvegurinn er að taka 25.980 milljónum krónum meira til sín en bílaverkstæðið þrátt fyrir að verkstæðið sé með mun meiri arðsemi á eigin fé.

Verja þau sem eiga hundruð milljarða

En allt í lagi.

Nú er búið að fara yfir talnasúpu og alls kyns ímyndaðar stærðir á forsendum SFS og þeirra sem vinna fyrir samtökin, sem vilja þó ekki bera neina ábyrgð á ályktunum né ákvörðunum sem teknar eru á grundvelli þessarar vinnu.

Gefum okkur að sú hlutfallsskipting sem Deloitte reiknar sig niður á sé rétt. Er það einhvers konar svívirða að 36-41 prósent af rekstrarafkomu stærstu sjávarútvegsfyrirtækja landsins fari í að greiða leigu fyrir afnot af auðlindinni sem skapar alla þessa rekstrarafkomu? Og að af afkomunni fari á bilinu 53-60 prósent til hins opinbera í formi þeirrar leigu, almennra tekjuskatta og mengunarskatts sem leggst ansi þungt á útgerð vegna þess að hún, jú, mengar töluvert við öflun tekna sinna? Þegar fólk veltir þessu fyrir sér er ágætt að minna á að afkoma af olíuframleiðslu í Noregi sætir 78 prósenta skattlagningu og hefur gert það í áratugi.

Við skulum bara segja hlutina eins og þeir eru.

Allar þessar greiningar sem enginn vill bera ábyrgð á, allar þessar mörg hundruð blaðsíðna umsagnir um að hækkun á leigu sé brot á eignarrétti leigjanda, allar þessar hótanir til sveitarfélaga og fólksins í feltinu um að þau verði látin gjalda fyrir það ef milljarðamæringar fá aðeins færri krónur í nýjan auð árlega, allar stríðsfyrirsagnirnar í Mogganum og öll harmakvein fúllyndrar stjórnarandstöðu um að eðlilegar leiðréttingar séu „með ólíkindum“ eru bara fyrirsláttur.

Eftir stendur að 67 prósent veiðigjalda verða greidd af tíu stærstu útgerðum landsins. Átta þeirra eru meira og minna í eigu fjögurra fjölskyldna og eins kaupfélags sem eiga samtals eigið fé upp á sirka 500 milljarða króna. Þessi hópur hefur verið áhrifamesta valdastéttin í íslensku samfélagi og getað beygt stjórnmálin eftir sínum hentugleikum. Það eru hagsmunir þessa hóps sem ofangreindir eru fyrst og síðast að verja.

Og það er mjög mikilvægt að almenningur er að sjá í gegnum það leikrit sem sett er á svið daglega á meðan kjörkuð stjórnvöld eru að leiðrétta skekkju sem hefur klofið þjóðina í áratugi.