Verðbólga í dag er 3,8 prósent. Hún lækkaði milli mánaða, er undir efri mörkum Seðlabankans og er nú heilu prósentustigi lægri en hún var þegar ný ríkisstjórn tók við í desember. Verðbólgan fór í fyrsta sinn undir fjögur prósent í mars í rúmlega fjögur ár. Ný spá Seðlabankans gerir ráð fyrir því að verðbólga verði í kringum fjögur prósent út þetta ár en fari svo að hjaðna í átt að 2,5 prósenta markmiði bankans á árinu 2026. Ekkert skilar fleiri krónum í vasa þeirra sem skulda húsnæðislán en lækkun vaxta og hóflegri verðbólga. Um er að ræða margra milljarða króna tilfærslu í veskið til þeirra árlega, enda vaxtagjöld heimila 121 milljarður króna í fyrra. Þau höfðu þá hækkað um 51 milljarð króna á síðasta kjörtímabili einu saman.

Nýjar tölur frá Hagstofu Íslands sýna að hagvöxtur á fyrsta ársfjórðungi var 2,6 prósent. Þessi vöxtur, sem varð á fyrstu mánuðum nýrrar ríkisstjórnar við völd, er miklu meiri en verið hefur og langt umfram spá Seðlabanka Íslands um 0,1 prósent vöxt á tímabilinu. Samhliða hefur árstíðarleiðrétt atvinnuleysi farið úr 5,5 í 3,3 prósent. Fleiri eru með vinnu.

Raunar var samdráttur í fyrra, sem þýðir að hagkerfið skrapp saman um 0,7 prósent. Það er í fjórða sinn á þessari öld sem það gerist að landsframleiðsla dregst saman innan árs. Hin skiptin voru örlagaárin 2008 og 2009, þegar Ísland glímdi við gríðarlegar afleiðingar bankahruns, og árið 2020, þegar efnahagslegu áhrifin af kórónuveirufaraldrinum komu fram af miklum krafti. Engin risavaxinn ytri áföll dundu yfir Ísland í fyrra. Hér var einfaldlega við lýði slök hagstjórn þeirrar ríkisstjórnar sem setið hafði frá 2017 og réðst í fjölda ófjármagnaðra skattalækkana sem skiluðu ekki tilætluðum vaxtaárangri, lét fjárfestingu reka á reiðunum þannig að uppsöfnuð innviðaskuld er nú talin vera hátt í 700 milljarðar króna og gat ekki komið sér saman um að sækja fjármuni til að brúa upp í þessi göt á breiðustu bök samfélagsins.

Almenningur fyllist bjartsýni

Gallup birti í síðustu viku nýjustu Væntingavísitölu sína. Til útskýringar þá mælir hún mat á núverandi efnahagsaðstæðum, þær væntingar sem fólk hefur til þróunar þess á næstu sex mánuðum, mat á atvinnumöguleikum og mat á því hvort svarendur telji að heildartekjur heimilis muni aukast á næsta hálfa árinu. Ef vísitalan er há og hækkar, ríkir bjartsýni hjá fólki með efnahagslífið. Ef hún er lág og lækkar þá er fólk svartsýnt.

Væntingavísitala Gallup hækkaði um rúm 16 stig í maímánuði og mælist nú 109,1 stig sem er ríflega ellefu stigum hærra gildi en á sama tíma í fyrra. Hún er næstum 15 stigum yfir 12 mánaða meðaltali sínu.

Allt þetta þýðir að almenningur í landinu upplifir efnahagsstjórn sitjandi ríkisstjórnar sem jákvæðan hlut. Vextir eru að lækka, verðbólga líka, búið er að leggja fram ábyrga fjármálaáætlun sem ætlar að skila hallalausum fjárlögum strax árið 2027, ráðast á í umtalsverðar hagræðingaraðgerðir án þess að þær bitni á þjónustu þar sem verður sýnt ábyrgt aðhald sem skort hefur verulega á í glundroðaríkisstjórnum síðustu kjörtímabila, löngu tímabær aukin tekjuöflun er á lokametrunum í þinginu og fram undan er fjárfestingarskeið til að vinna á grotnandi innviðum. Svo fátt eitt sé nefnt.

Markaðsvirði upp um 600 milljarða á mánuði

Annar mælikvarði sem margir horfa til er hlutabréfamarkaður. Í síðasta mánuði gerðist það að ríkið seldi eftirstandandi hlut ríkisins í Íslandsbanka á opinn og gagnsæjan hátt til tugþúsunda Íslendinga. Þetta skilaði ríkissjóði yfir 90 milljörðum króna í tekjur, sem munu nýtast til að lækka skuldir hans og draga úr vaxtakostnaði vegna fokdýrra skammtímaskulda sem síðasta ríkisstjórn stofnaði til um nokkra milljarða króna á ári. Þetta skilaði líka miklu súrefni inn á hlutabréfamarkaðinn, enda glæddust viðskipti á eftirmarkaði verulega þegar fagfjárfestar sem fengu ekki úthlutað neinu í útboðinu fóru að kaupa upp bréf til að fylla upp í væntingarnar sínar.

Þetta, ásamt bættum efnahagshorfum vegna ábyrgrar hagstjórnar, skilaði því að virði þeirra félaga sem skráð eru á íslenskan aðalmarkað jókst um 13,3 prósent í maímánuði. Fjöldi viðskipta með bréf voru rúmlega tvisvar sinnum fleiri en í sama mánuði í fyrra, og þar af voru 37 prósent allra viðskipta með bréf í Íslandsbanka. Um nýliðin mánaðarmót hafði heildarmarkaðsvirði þeirra 33 félaga sem skráð eru á Aðalmarkað og First North-vaxtamarkaðinn hefur aukist um 628 milljarða króna á einum mánuði, og stóð í 2.648 milljörðum króna.

Á meðal þeirra félaga sem hækkuðu í síðastliðnum mánuði eru öll skráðu sjávarútvegsfyrirtækin, þrátt fyrir ægilegan hræðsluáróður um að rekstur þeirra verði allt að því ósjálfbær ef þau eru látin greiða aðeins meira í leigu fyrir aðgang að auðlind. Brim, stærsta einstaka sjávarútvegsfyrirtæki landsins, hækkaði til að mynda um tíu prósent í maí. Það er hækkun á markaðsvirði um meira en 10,5 milljarða króna. Síldarvinnslan hækkaði á sama tíma um 4,5 milljarða króna og Ísfélagið um fjóra milljarða króna. Samanlagt markaðsvirði þessara þriggja félaga, sem láta einna hæst um að geta ekki borgað meira í veiðigjald, var um miðja viku um 378 milljarðar króna.

Myllusteinn fjarlægður

Í vikunni voru svo samþykkt fjáraukalög sem hafa þann eina tilgang að veita ríkissjóði heimild til að gefa út ríkisskuldabréf til að endurfjármagna skuld við ÍL-sjóð. Tilgangurinn er að gera upp skuld sjóðsins vegna fyrirliggjandi ríkisábyrgðar á skuldum hans.

Ég ætla ekki að eyða tíma í að fara yfir sorglega sögu sjóðsins, sem er mörkuð af pólitískum mistökum Sjálfstæðisflokks og Framsóknarflokks með miklum tilkostnaði fyrir almenning. Kostnaður ríkissjóðs við að gera upp þessa ríkisábyrgð er nefnilega metinn á 169 milljarða króna. Til að setja þá tölu í samhengi er hún næstum tíföld öll ætluð árleg veiðigjöld eftir að þau hafa verið leiðrétt. Hægt er að lesa um þá dýrkeyptu vegferð hér að neðan:

Ávinningur ríkissjóðs af samkomulaginu, því að semja um lausn á ÍL-sjóðs-málinu, og gefa út skuldabréf upp á 510 milljarða króna til að standa undir sínum hluta af því, er margþættur. Í fyrsta lagi er taprekstur ÍL-sjóðs stöðvaður. Enginn frekari reikningur er sendur til barna og barnabarna okkar. Í öðru lagi liggur nú kostnaður við uppgjör ríkisábyrgðarinnar sem hvíldi á sjóðnum fyrir og fjármögnun til lengri tíma er tryggð með hagkvæmum hætti. Í þriðja lagi bindur samkomulagið enda á óvissu og treystir orðspor ríkissjóðs, sem getur leitt til þess að lánshæfismat ríkissjóðs verði skaplegra og vaxtakostnaður geti þar með lækkað. Í fjórða lagi hefur samkomulagið áhrif á skuldahlutföll og vaxtakostnað A-hluta ríkissjóðs á næstu árum.

Seðlabankinn hefur lýst því yfir að hann sé himinlifandi með það hvernig tókst að klára þetta erfiða mál. Með því hefur ríkisstjórnin sýnt mikla ábyrgð en líka festu sem hefur skilað mikilvægum áfanga í að tryggja efnahagslegan stöðugleika.

Enn eitt örugga skrefið.

Frekjukastið og allt sem er með „ólíkindum“

Þetta gerist allt ekki af sjálfu sér. Það liggur gríðarlega mikil vinna á bak við það að rjúfa kyrrstöðu á nánast öllum vígstöðvum í íslensku samfélagi eftir glundroða ríkisstjórna síðustu kjörtímabila. Til þess að sýna í verki að til valda sé komin ríkisstjórn með hugarfar þjónandi stjórnsýslu, í stað ríkisstjórnar sem hafði einungis áhuga á að viðhalda valdakerfi, þá hafa verið lögð fram stór stefnumarkandi mál í þinginu sem skipta almenning miklu máli. Hann getur einfaldlega ekki beðið lengur eftir því að tekjur séu auknar þar sem réttlátt og sanngjarnt er að auka þær, að ráðist sé í stórátak til að vinna á uppsafnaðri innviðaskuld, að teknar séu ábyrgar ákvarðanir til að auka öryggi í landinu og að ráðist sé í kerfisbreytingar sem augljóst er að eru til bóta en hafa setið á hakanum vegna þess að ríkisstjórn síðustu tveggja kjörtímabila var ekki sammála um neitt nema að sitja áfram.

Stjórnarandstaðan, skipuð tveimur þeirra flokka sem hafa meira og minna stýrt Íslandi frá lýðveldisstofnun og þjóðernisíhaldsflokki mönnuðum af flóttamönnum úr gömlu valdaflokkunum tveimur, ákvað strax að það eina sem hún hefði fram að færa við þessar aðstæður væru frekjuköst og upphrópanir. Það eina sem hún ætlaði að gera var að tefja fyrir framgangi þeirra mála sem lýðræðislega kjörin ríkisstjórn með umtalsverðan meirihluta ætlaði að hrinda í gagnið. Hvert metið á fætur öðru hefur verið sett í 1. umræðu, 3. umræðu og í umræðum um fríverslunarsamninga sem allir eru sammála um að eigi að gera. Í samfloti við hagsmunagæslusamtök ýmissa sérhagsmuna og valdastétta sem eru samofin stjórnarandstöðuflokkunum eru svo stundaðir tafarleikir í nefndum. Þess á milli raðar stjórnarandstaðan sér eftir Excel-skjali í fundarstjórn forseta til að segja að eitthvað sé með „ólíkindum“.

Svo fara þau í viðtöl og segja að ríkisstjórnin þurfi að fara á „byrjendanámskeið í verkefnastjórnun“ eða kvarta yfir því að hefðir séu ekki virtar vegna þess að þau, minnihlutinn á Alþingi, fái ekki að ráða því sem þau vilja.

Ekki bera saman appelsínur og appelsínur

Meginmarkið stjórnarandstöðuflokkanna er nokkuð augljóst, að koma í veg fyrir að frumvarp um leiðrétt veiðigjöld verði að lögum á þessu þingi. Um er að ræða frumvarp sem feikilegur stuðningur er við í samfélaginu og sem myndi skila því að tekjur ríkissjóðs myndu aukast um tæplega átta milljarða króna á ári. Þessi gjöld verða aðallega greidd af fjórum fjölskyldum og einu kaupfélagi sem eiga eigið fé upp á að minnsta kosti 500 milljarða króna, enda fyrirliggjandi að 67 prósent af leiðréttu veiðigjaldi kemur frá tíu stærstu útgerðum landsins, þar sem átta heyra undir áðurnefndan hóp. Til samanburðar má nefna að þegar liggur fyrir loforð um að auka fjárfestingu í viðhaldi vegakerfisins um sjö milljarða króna strax á næsta ári. Sú fjárfesting verður að uppistöðu á landsbyggðinni.

Þessi fyrirstaða er gerð í nánu samstarfi við helstu hagaðila. Þannig sat til að mynda hagfræðingur Samtaka fyrirtækja í sjávarútvegi (SFS) með þingmönnum Sjálfstæðisflokks og fóðraði þá af svörum þegar 1. umræða um veiðigjaldafrumvarpið fór fram, og þeir settu Íslandsmet í töfum við þá umræðu.

Svo er öskrað á torgum að vel undirbúið frumvarp, stutt ítarlegum greiningum á nánast öllu sem hægt er að greina, sé ekki nægilega vel undirbúið né nægilega vel greint. Ástæðan er sú að í þeim gögnum sem fylgja er ekki fylgt farsakenndri leiðsögn SFS um hvernig eigi að skoða stöðu mála í íslenskum sjávarútvegi heldur bornar saman appelsínur og appelsínur.

Sérfræðingar sem vilja ekki bera ábyrgð

Til að bakka upp þvæluna hafa alls kyns aðilar verið kallaðir til og fengnir til að gera greiningar sem styðja við þá ranghugmynd sem SFS og stjórnarandstaðan eru að reyna að selja. Einn þeirra skilaði inn minnisblaði sem SFS sendi inn til atvinnuveganefndar í lok síðustu viku. Það minnisblað byrjar á fyrirvara. Hann er eftirfarandi:

„Vakin er athygli á að hér er einungis um minnisblað að ræða, enda hefur ekki verið farið ítarlega yfir alla þá þætti sem kunna að skipta máli varðandi efni þess. Einnig var skammur tímarammi á verkefninu þess valdandi að ekki var hægt að fara ítarlega í alla liði. Frekari skoðun kynni að leiða til þess að umfjöllun minnisblaðsins og niðurstöður þess yrðu aðrar en hér eru kynntar. Af þessum sökum tekur Deloitte enga ábyrgð á ályktunum eða ákvörðunum sem teknar eru á grundvelli minnisblaðs þessa.“

Svipaða sögu var að segja um það sem Morgunblaðið kallaði í fréttum „greining KPMG á áhrifum fyrirhugaðrar hækkunar á veiðigjöldum fyrir einstök byggðarlög.“ Í fyrirvara þeirrar greiningar, sem er reyndar samantekt, segir að hlutverk KPMG hafi verið að „taka saman gögn og upplýsingar sem nýtast Samtökum sjávarútvegssveitarfélaga við gerð umsagnar um frumvarp til laga um breytingar á veiðigjöldum. KPMG hefur ekki aðkomu að gerð umsagnarinnar að öðru leyti og ber ekki ábyrgð á henni […] KPMG ber enga ábyrgð á ákvörðunum sem teknar eru á grundvelli niðurstaðna samantektarinnar. Öll ábyrgð vegna ákvarðana sem teknar verða á grundvelli hennar eða niðurstaðna sem í henni eru er á höndum þeirra sem að málinu kunna að koma.“

Svo mörg voru þau orð.

Vert er að taka fram að engir slíkir fyrirvarar eru í greiningum stjórnvalda á áhrifum og afleiðingum þess að leiðrétta veiðigjöld.

Almenningur er með alla leið

Hvað finnst fólki almennt um þetta allt saman? Ein leið er að skoða hvernig fylgi stjórnmálaflokka þróast í könnunum. Gallup birti til að mynda slíka könnun í byrjun viku. Hún sýnir að sameiginlegt fylgi ríkisstjórnarflokkanna þriggja hefur aukist í hverjum einasta mánuði frá því að þeir tóku við. Staða þeirra hefur aldrei verið sterkari, þeir mælast með meira fylgi en þeir fengu í síðustu kosningum og fleiri þingmenn, ef kosið yrði í dag. Stuðningur við stjórnina, sem er mældur aðskilið, eykst líka á milli mánaða og er nú yfir 67 prósent.

Hvernig ber að túlka þessar niðurstöður? Það er erfitt að gera það öðruvísi, í ljósi þess að um þróun yfir margra mánaða skeið er að ræða, en þannig að almenningur í landinu sé ánægður með það sem hann sér frá ríkisstjórninni og þingflokkum hennar. Að málin sem þau setja á oddinn séu mál sem mikill stuðningur er við. Að kyrrstaða hafi verið rofin og að mikil sátt sé um það. Og að framganga stjórnarandstöðunnar í barnalegum tafarleikjum, sérhagsmunagæslu og fýluköstum vegna valdaleysis sé ekki að falla í frjóan jarðveg.

Enginn fyrirvari er settur á þessa ályktun.