Um síðustu helgi mætti Svandís Svavarsdóttir, formaður Vinstri grænna, í viðtal í útvarpsþáttinn Sprengisand á Bylgjunni. Þar staðfesti hún margt um síðustu ríkisstjórn sem flestir vissu, en hafði ekki verið staðfest áður með jafn afgerandi hætti: Sú ríkisstjórn hafði í raun lokið störfum snemma árs 2023 en hékk saman á grundvelli hagsmuna þeirra þriggja flokka sem að henni stóðu. Ríkisstjórnin starfaði í eitt og hálft ár án þess að vera með það að leiðarljósi að gera gagn fyrir samfélagið, heldur einungis til að reyna að verja pólitískan hag Vinstri grænna, Sjálfstæðisflokks og Framsóknarflokks.

Svandís sagðist horfa „til vorsins 2023 þegar þingið var sent heim og við kláruðum nánast ekki neitt. Þá var stemningin farin. Og í framhaldinu af því var þetta farið að snúast meira um hagsmuni flokkanna.“ Þrátt fyrir að það hafi blasað við öllum að samstarfinu hafi verið lokið á þeim tímapunkti var ákveðið að halda stjórnarsamstarfinu áfram eftir að einn  formanna stjórnarflokkanna neyddist til að segja af sér ráðherraembætti vegna þess að hann gætti ekki að hæfi sínu þegar hann seldi föður sínum hlut í ríkisbanka. Til að berja í brestina var stjórnarþingmönnum safnað í rútu, rútan fyllta af persónuleikalausum bjór og keyrt með hersinguna á Þingvelli í sólarhring.

Á leiðinni heim sungu þau svo „Traustur vinur“ til að sannfæra sig sjálf um að hliðarveruleikinn væri raunveruleiki.

Skilaboð um að fólk vildi eitthvað allt annað

Vorið 2024 yfirgaf Katrín Jakobsdóttir, þá forsætisráðherra og augljósa límið í ríkisstjórninni, hana til að fara í forsetaframboð, sem Katrín svo tapaði. Samt var ákveðið að halda áfram. Óvinsælasta ríkisstjórn lýðveldistímans ákvað ofan á allt að gera óvinsælasta stjórnmálamann sögunnar að forsætisráðherra. Áfram skyldi haldið með ríkisstjórn sem hafði þó þegar mistekist að leysa öll stóru ágreiningsmál sín á milli, og um leið stóru úrlausnarefni samfélagsins. Leiðin til þess var að ýta þeim einfaldlega til hliðar.

Þetta fyrirkomulag hélt fram í október 2024. Þá var boðað til kosninga sem aðrir flokkar: Samfylking, Viðreisn og Flokkur fólksins sigruðu. Þessir þrír flokkar fengu samtals 36 af 63 þingmönnum og mynduðu nýja ríkisstjórn sem hafði það meginmarkmið að vera, líkt og forsætisráðherrann Kristrún Frostadóttir sagði í upphafi hennar, „verkstjórn en ekki setustjórn“.

Stjórnin sagðist meðal annars að auka tekjur ríkissjóð með því að setja frekari álögur á þá sem nýta auðlindir þjóðarinnar og þá sem hafa getað nýtt sér skattaglufur til að endurreisa velferðarkerfin. Hún lofaði að ráðast í stórátak í orku- og samgöngumálum, að ráðast í bráðaaðgerðir í húsnæðismálum til skemmri tíma og taka ábyrgð á því að þau þróist með réttum hætti til lengri tíma.

Á mánudag voru liðnir 100 dagar frá því að Valkyrjustjórnin tók við völdum og sama dag var fyrsta fjármálaáætlun hennar birt. Þegar farið er yfir þau mál sem hún hefur ýtt af stað og ætlar sér að klára á næsta misserum sést vel hver munurinn á þeim sem vinna fyrir fólkið í landinu og þeim sem sitja fyrir sjálfa sig.

Dauði „afkomubætandi ráðstafana“

Byrjum á því grettistaki sem ábyrg fjármálastjórn felur í sér. Síðasta ríkisstjórn hafði ráðist í stórkostlegar ófjármagnaðar skattalækkanir sem höfðu þær afleiðingar að halli á rekstri ríkissjóðs hefur verið rekinn stanslaust í halla frá árinu 2019 og allt stefndi í að það yrði þannig í níu ár hið minnsta, þar til að gripið var í bremsuna á síðustu vikum. Uppsafnaður halli út yfirstandandi ár var áætlaður á sjöunda hundrað milljarða króna á verðlagi hvers árs fyrir sig. Óábyrgari verða ríkisfjármálin ekki og árlegir vextir ríkissjóðs eru komnir upp í um 120 milljarða króna á ári. Ríkissjóður hefur einfaldlega verið rekinn á yfirdrætti árum saman.

Í nýrri fjármálaáætlun sést skýrt að fullorðið fólk er komið í stjórn húsfélagsins. Fjárlög ársins 2027 verða hallalaus en áður var sá árangur ekki í augsýn á þessum áratug. Ekkert er um svokallaðar „afkomubætandi ráðstafanir“ sem er orðskrípi fundið upp yfir óútfært aðhald sem aldrei stóð til að efna. Takmarka á verulega notkun á fjáraukalögum, en fimm slík voru lögð fram á síðasta ári.

Verið er að ráðast í hagræðingu til að nýta fé betur, ekki skerða þjónustu. Þær munu skila 107 milljörðum króna á tímabili fjármálaáætlunar. Margar tillögur sem ráðist verður í eru frá almenningi, atvinnulífinu og hinu opinbera. Þegar er byrjað til dæmis að ná fram hagræði í opinberum innkaupum, sem eiga alls að skila 27 milljarða króna hagræðingu á gildistíma áætlunarinnar.

Svo á að auka aga í ríkisfjármálunum með innleiðingu stöðugleikareglu. Samkvæmt henni mega útgjöld ríkissjóðs ekki vaxta meira en tvö prósent að raunvirði á ári og áætlunin gerir ráð fyrir að þau vaxi um 1,6 prósent að raunvirði á ári.

Þar sem á að ná í nýjar tekjur

Eitt af markmiðum nýrrar ríkisstjórnar var að bæta skattskil, loka glufum og fækka undanþágum í skattkerfinu. Það er bæði sanngirnis- og tekjuöflunarmál. Engir skattar á venjulegt vinnandi fólk eru hækkaðir. Það er bara verið að láta þá sem hafa getað nýtt sér glufur til að sleppa við að greiða sinn skerf loks gera það. Undir þessa aðgerð heyra til dæmis áform um niðurfellingu samsköttunar milli skattþrepa í tilviki hjóna og sambýlisfólks, brottfall heimildar til að ráðstafa ónýttum persónuafslætti til greiðslu fjármagnstekjuskatts, bætt eftirlit vegna styrkveitinga til rannsóknar og þróunar og endurskoðun viðmiðunarreglna um reiknuð laun í atvinnurekstri.

Í stefnuyfirlýsingu ríkisstjórnar sagði að hún ætlaði að innheimta réttlát auðlindagjöld. Þegar er komið fram frumvarp sem leiðréttir veiðigjaldið sem útgerðir landsins borga þannig að það endurspegli raunverulegt aflaverðmæti. Þessi breyting mun skila ríkissjóði allt að tíu milljörðum króna í viðbótartekjur þegar vel árar í sjávarútvegi, og fyrir liggur að þeir fjármunir fara í innviðauppbyggingu, sérstaklega í vegakerfinu. Í fjármálaáætlun má sjá að strax á næsta ári bætast sjö milljarðar króna við vegabætur og viðhald. Vert er að minna á að á síðustu árum hefur vantað svipaða upphæð inn í vegakerfið.

Þá liggur fyrir samkvæmt fjármálaáætluninni að ríkisstjórnin muni taka upp auðlindagjald fyrir aðgang ferðamanna að náttúruperlum Íslands. Horft er til þess að gjaldið greiðist af þeim sem heimsækja ferðamannastaði í eigu ríkisins. Það mun gilda jafnt um erlenda ferðamenn sem hingað koma og þá sem hér eru búsettir. Unnið er að útfærslu á gjaldinu, en stefnt er að leggja frumvarp fram í haust og að gildistaka laganna verði um mitt ár 2026. Tekjurnar af gjaldinu hjálpa til við að byggja upp og vernda ferðamannastaði.

Jafnframt er gert ráð fyrir hækkun fiskeldisgjalds þar sem gjaldhlutfall efsta þreps hækkar í fimm prósent af meðaltali alþjóðlegs markaðsverðs á Atlantshafslaxi. Sú breyting er í samræmi við skýrslu Boston Consulting Group um framtíðarmöguleika í lagareldi og stjórnsýsluúttekt Ríkisendurskoðunar um framkvæmd laga um fiskeldi.

Að endilega á loksins að taka upp sanngjarnt gjald fyrir notkun vega þar sem greitt verður eftir notkun og sliti. Um það fjallaði ég ítarlega hér:

Saman verka þessir þættir til að auka tekjur ríkissjóðs án þess að skattar verði hækkaðir á venjulegt vinnandi fólk.

Það sem á að eyða meiri peningum í

Næst skulum við dvelja aðeins við það sem á að eyða meiri peningum í. Hlutfallslega er mesta aukningin til öryggis- og varnarmála, sem er bein afleiðing af þróun alþjóðamála síðustu misseri. Í krónum talið er útgjaldaaukningin þó mest til félags- og tryggingamála, heilbrigðis- og samgöngumála.

Framlög til félags-, húsnæðis- og tryggingamála munu aukist um 38 milljarða króna á tímabili áætlunarinnar. Kostnaður vegna nýs örorkulífeyriskerfis vegur þar þyngst eða um 18 milljarða króna á ársgrundvelli. Auk þeirra eru áform um að binda í lög tengingu lífeyrisgreiðslna við launavísitölu, sem kosta níu milljarða króna á tímabili áætlunarinnar. Frítekjumark ellilífeyrisþega verði hækkað í 60 þúsund krónur á mánuði í þrepum en kostnaður vegna þess nemur um fimm milljörðum króna á ári þegar breytingin er að fullu komin til framkvæmda. Allt endurspeglar þetta áherslu stjórnvalda á að bæta afkomu viðkvæmra hópa samfélagsins.

Alls verður 57 milljarða króna aukning til heilbrigðismála á tímabilinu. Þar vegur þungt rekstur vegna fjölgunar hjúkrunarrýma. Áhersla verður líka á að stytta biðlista barna, auka aðgengi að geðheilbrigðis-þjónustu og efla meðferðarúrræði vegna fíknivanda.

Framlög til samgöngumála verða aukin úr 66 milljörðum króna í 74 milljarða króna á tímabilinu. Þar af fara sjö milljarðar króna til vegabóta, viðhalds og þjónustu strax á árinu 2026. Næstu árin eftir fer sú tala upp í níu milljarða króna á ári.

Svo allt hitt

Þá eru ótalin öll hin þjóðþrifamálin sem eru þegar komin fram á þessum örfáu vikum sem liðin eru frá því að stjórnarskipti urðu í landinu. Þar má nefnda bráðaaðgerðir í húsnæðismálum sem fela í sér að ná stjórn á AirBnB-markaðnum og fjölga íbúðum í langtímaleigu, breytingar sem einfalda uppbyggingu húsnæðis og frumvarp um almenna skráningarskyldu leigusamninga.

Þar má nefna réttindamál eins og að ætla að breyta lögum um Jöfnunarsjóð sveitarfélaga þannig að sveitarfélög geti ekki lengur fengið fulla greiðslu úr sjóðnum án þess að rukka íbúa sína um hámarksútsvar, og þannig látið aðra borga fyrir skattalækkanir á sína íbúa. Því tengt þá er tilfærsla á málefnum barna með fjölþættan vanda og uppbyggingu hjúkrunarrýma frá sveitarfélögum til ríkisins risamál. Með því kemur kraftur í að leysa þau vandamál sem þar liggja og samhliða eykst fjárhagslegt súrefni sveitarfélaga til að takast á við aðrar rekstraráskoranir um marga milljarða króna.

Frumvarp var lagt fram um fullgilda samning Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks, búvörulögum sem reyndust ólög verður breytt til baka, ákveðnum hópum verður tryggð aukin réttindi í fæðingarorlofi, innleiða á lagabreytingar sem styrkja aðgerðir gegn peningaþvætti, selja á eftirstandandi hlut ríkisins í Íslandsbanka á hátt sem almenningur treystir, breytingar verða gerðar á Menntasjóði námsmanna til mikilla hagsbóta og áframhaldandi stuðningur við einkarekna fjölmiðla verður tryggður á meðan að fyrsta stefna Íslands í málefnum fjölmiðla verður kláruð og umhverfi geirans með því mótað til framtíðar. Þá verða stjórnir stórra fyrirtækja í opinberri eigu héðan í frá faglega skipaðar með stuðningi valnefnda, ekki á grundvelli flokksskírteina líkt og tíðkast hefur hingað til.

Kyrrstaða hefur verið rofin í orkumálum, stefnt að því að virkja kosti í nýtingaflokki rammaáætlunar og skref stigin í átt að því að tryggja forgang almennings og minni fyrirtækja að orku ásamt því að ráðast í stórátak í jarðhitaleit á köldum svæðum með það að markmiði að nýta jarðhita til að hita hús þar sem nú er rotuð raforka eða olía til þess.

Frumvarp er komið fram um breytingu til hins betra á neyslurýmum fyrir fíkla, fjölga á lögreglumönnum um 50, búið er að margfalda sektir fyrir vopnaburð, boða breytta framkvæmd á nálgunarbönnum, einfalda málsmeðferð við framsal sakamanna, leggja fram nauðsynlegar breytingar á lögum um útlendinga og sameina sýslumannsembættin á landinu í eitt.

Þá er auðvitað ótalið að ríkisstjórninni tókst að leysa úr málum ÍL-sjóðs, eins stærsta myllusteins utan um háls ríkissjóðs undanfarin ár, á nokkrum vikum.

Engin ávís­un á gæði að hafa „eld­gömlu flokk­ana í rík­is­stjórn“

Þegar ríkisstjórnin fagnaði 100 daga afmæli sínu á mánudag voru 70 frumvörp af þeim 81 sem boðuð voru í þingmálaskrá á þessu þingi komin inn í þingið. Líkt og rakið er hér að ofan er um fjölda risastórra mála að ræða og svona vinnusemi á sér sennilega ekki fordæmi. Til viðbótar hefur ríkisstjórnin, og flokkarnir sem að henni standa, sýnt það í verki að þessi hópur setur ætið stærri hagsmuni í forgrunn frekar en persónulegan metnað eða dramb. Nú er starfað í samræmi við siðareglur þar sem beðist er afsökunar á því ef fólk misstígur sig og segir af sér ef fyrir liggur að áframhaldandi seta varpi skugga á stóra verkefnið, sem er að bæta samfélagið. Skilaboðin eru að það sé engin stærri en liðið. Hér er fólk í vinnu fyrir þjóðina, ekki öfugt.

Samhliða hefur verið sýnt fram á að það er kostur, alls ekki löstur, að vera með ólíkt fólk, með ólíka hæfileika og ólíka lífssögu í ríkisstjórn. Hrokinn og yfirlætið í þeim sem finnst fólk sem er ekki með sömu áferð og þeir sem vanalega hafa ráðið ekki nógu fínir til að dvelja í stássstofunni hefur verið opinberaður sem fásinna. Líkt og formaður Viðreisnar sagði vel á blaðamannafundi í vikunni þá er það „eng­in ávís­un á gæði rík­is­stjórna að hafa eld­gömlu flokk­ana í rík­is­stjórn, bara þannig að það sé sagt.“

Það er verið að gera hlutina öðruvísi en áður. Nú er unnið, ekki setið. Nú er verið að takast á við stóru málin sem þjóðin hefur kallað eftir, í stað þess að forðast þær áskoranir. Nú er unnið af skilvirkni, ákveðni og æðruleysi í átt að því að bæta samfélagið.

Það er vissulega nýtt og því kemur kannski ekki mikið á óvart að flokkarnir sem eru vanir að forgangsraða með allt öðrum hætti séu dálítið ráða- og  vegalausir frammi fyrir þessari stöðu.

En þjóðin fagnar. Það sást skýrt á könnun Gallup sem gerð var í vikunni þar sem Samfylkingin mældist langstærsti flokkur landsins, með mest fylgi í öllum kjördæmum og hjá öllum tekjuhópum. Könnunin sýndi líka að ríkisstjórnin stendur sterkt.

Enda plan fyrir hendi sem verið er að fylgja. Þar sem almannahagsmunir eru alltaf settir framar sérhagsmunum.